We kunnen al enkele maanden weer genieten van het ‘elegantste orgel van Friesland’, aldus de typering door Theo Jellema, de orgeladviseur van de kerkrentmeesters. Onze gemeente beschikt over goede organisten, die door dit orgel worden uitgedaagd om het maximale te halen uit dit instrument. En dat doen ze allemaal met veel enthousiasme! Door hun spel en de gemeentezang wordt God alle eer gebracht tijdens de kerkdiensten. Het eindrapport, dat Theo Jellema schreef, volgt hierna (nagenoeg integraal).

Eindrapport over de restauratie van het Mitterreither-orgel

Het orgel en zijn geschiedenis

Johannes Mitterreither, orgelmaker te Leiden, bouwde het orgel in 1780 in de toen juist voltooide Koepelkerk. Het is het enige orgel van zijn hand in de provincie Fryslân. Niet alleen dáárdoor neemt het in het Friese orgellandschap een unieke plaats in. Geen ander Fries orgel heeft op slechts één manuaal het zeer royale aantal van 14 registers. Het orgel heeft dan ook een buitengewoon kleurenpalet, dat loopt van een Prestant 16′ discant tot een Flageolet 1′, een Mixtuur én een Cornet bevat en twee tongwerken.

Na wijzigingen in 1854, 1894, 1929 en 1949 werd de oorspronkelijke staat hersteld in 1980 door Orgelmakerij Reil.

De staat van het orgel vóór de thans uitgevoerde restauratie

Al vanaf de jaren ’90 vertoonden zich aan het orgel gebreken.

Een inventarisatie daarvan door ondergetekende in december 2010 resulteerde in de volgende opsomming:

  • niet meer functionerend c.q. ontbrekend hang- en sluitwerk
  • lekke windladen
  • niet soepel en betrouwbaar functionerende registermechaniek
  • teveel zijwaartse speling en gerammel in de toetsen van het handklavier en van het pedaal
  • geringe stemschade aan sommige metalen pijpen
  • beginnende oxidatie aan een klein aantal pijpvoeten
  • slechte klank van de Prestant 8′, vooral waar het de frontpijpen betreft
  • pijpen van beide tongwerken waarvan de koppen in de stevels zakken
  • verlopen intonatie van de tongwerken.

 

De uitgevoerde werkzaamheden

In het kader van de in 2015 uitgevoerde restauratie (begeleid door ondergetekende als adviseur en dhr. R. van Straten namens de RCE) zijn bijna alle onderdelen van het orgel vervoerd naar de werkplaats van de orgelmakers in Heerde. Alle onderdelen die daar om vroegen (en in het rapport van de adviseur en de offerte van de orgelbouwer waren omgeschreven) zijn geheel gerestaureerd.

Bij de inbouw van de gerestaureerde onderdelen in de kerk in november 2015 zijn de speel- en registermechaniek nauwkeurig afgeregeld. De intonatie is nagelopen en verbeterd waar nodig.

Bij de restauratie van de windladen is gelet op klimaatbestendigheid (de huidige restauratiemethoden leveren betere resultaten dan in 1980 bereikt konden worden). In de houten koppen van de tongwerkpijpen zijn kleine messing spijkertjes aangebracht (in elke kop twee) zodat zij niet meer in de stevels kunnen zakken. Er zijn 40 gecorrodeerde pijpvoeten vervangen.

Er is voor het orgel een transpositieklavier gemaakt. Om gebruik hiervan zinnig te maken is de in 1980 aangebrachte Werckmeister-III-stemming gewijzigd in een stemming Neidhardt Grosse Stadt.

 

Oplevering en bevindingen

Op 2 december 2015 is het orgel door Orgelmakerij Reil B.V. weer opgeleverd.

Door mij is vastgesteld dat alle werkzaamheden zeer nauwkeurig overeenkomstig de beschrijvingen in de offerte zijn uitgevoerd. Zowel de technische equipe als de ‘klank-mensen’ van de firma Reil verdienen alle lof. Dat heeft geresulteerd in een instrument dat een prettige en ‘stille’ speelaard heeft en een groot register-bedieningsgemak, en dat zeer inspirerend klinkt. Het instrument is in de prachtige (en ook prachtig klinkende) kerk een sieraad in het Friese orgellandschap. De aanwezigheid van een transpositieklavier betekent in combinatie met de Neidhardt-stemming een toename van de gebruiksmogelijkheden. De winddruk is 82 mm, de toonhoogte 416 Hz bij 12 graden.

De samenwerking met de opdrachtgever is gedurende het gehele project uiterst constructief en plezierig geweest. In gelijke mate hierbij aan opdrachtgever én orgelmakers een gelukwens met het bereikte resultaat!

Aldus de orgeladviseur.

De foto van het orgel is van voor de restauratie van 1980 gemaakt door Ulbe Pranger, voorheen organist hier. De uitbreiding bovenop het orgel is goed te zien.

 

Durk Osinga, Tsjerkelûden april 2016